ફોરમ ત્રિવેદી
જો કોઈ આપણને પૂછે કે ફાર્મસી શું છે, તો આપણે શું કહીશું? દવાની દુકાન કે મેડિકલ સ્ટોર, ખરું ને?
પણ ખરેખર એવું નથી..તો ચાલો, ભારતમાં ફાર્મસી ક્ષેત્રમાં કારકિર્દી વિશે જાણીએ. ફાર્મસી એ એક આરોગ્ય-સંભાળ વ્યવસાય છે જે મનુષ્ય જીવન બચાવવાની શક્તિ ધરાવે છે અને તાજેતરમાં તો સ્પષ્ટપણે એક આશાસ્પદ ભવિષ્ય વાળો કારકિર્દી વિકલ્પ છે. ફાર્મસી એ વિજ્ઞાનની એ શાખા છે જે માત્ર મેડિકલ સ્ટોર પર દવાઓના વેચાણ જ નહિ પરંતુ દવાઓના ફોર્મ્યુલેશનની સમજ, દર્દીના રોગ માટે જે-તે દવાની યોગ્યતા, માનવ શરીરમાં તેની ક્રિયા કરવાની પદ્ધતિની સમજ, તમે જે ખોરાક લો છો અને બીજી કોઈ દવાઓ સાથે લેતા હો તો તેની સાથેની ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાઓ, કોઈ દેશમાં વેચવા માટે ત્યાંના દવાના નિયમોની સમજ, દર્દીઓને વાકેફ કરવા વગેરે પણ આવરે છે.
ફાર્મસીના અભ્યાસક્રમમાં પ્રવેશવા માટે, ઉમેદવારે મુખ્ય વિષય તરીકે ભૌતિકશાસ્ત્ર, રસાયણશાસ્ત્ર અને ત્રીજા વૈકલ્પિક વિષય તરીકે જીવવિજ્ઞાન અથવા ગણિત સાથે (10+2 અથવા ધોરણ XII) પાસ કરેલ હોવું જોઈએ. ધોરણ X પછી ફાર્મસીમાં ડિપ્લોમા પણ વિકલ્પ છે.
ફાર્મસી કારકિર્દી પ્રવાહમાં મુખ્યત્વે નીચેના અભ્યાસક્રમોનો સમાવેશ થાય છે:
- બી.ફાર્મ (બેચલર ઓફ ફાર્મસી, ફાર્મસી સ્નાતક/ ગ્રેજ્યુએટ – 4 વર્ષનો કોર્સ)
- એમ.ફાર્મ (માસ્ટર ઓફ ફાર્મસી, ફાર્મસી અનુ-સ્નાતક/ પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ – 2 વર્ષનો કોર્સ)
- ડી.ફાર્મ (ડૉક્ટર ઑફ ફાર્મસી – 6 વર્ષનો કોર્સ)
- ડોક્ટરેટ
- પોસ્ટ-ડોક્ટરેટ
બેચલર ઓફ ફાર્મસી (બી.ફાર્મ) એ 4 વર્ષનો, 8 સેમેસ્ટરનો અભ્યાસક્રમ છે અને તેના મુખ્ય વિષયો છે:
- ફાર્માસ્યુટિકસ – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- માનવ શરીરરચના અને શરીરવિજ્ઞાન – સિદ્ધાંત અને વ્યવહારુ
- ફાર્માકોલોજી – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ફાર્માસ્યુટિકલ માઇક્રોબાયોલોજી – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ફાર્માસ્યુટિકલ એનાલિસિસ – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ફાર્માસ્યુટિકલ અકાર્બનિક રસાયણશાસ્ત્ર – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ફાર્માસ્યુટિકલ ઓર્ગેનિક કેમિસ્ટ્રી – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- મેડિકલ કેમિસ્ટ્રી – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ફાર્માકોગ્નોસી – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ફાર્માસ્યુટિકલ અધિકારક્ષેત્ર – સિદ્ધાંત
- ગુણવત્તા ખાતરી – સિદ્ધાંત
- નોવેલ ડ્રગ ડિલિવરી સિસ્ટમ – થિયરી
- પેથોફિઝિયોલોજી – થિયરી
- બાયોકેમિસ્ટ્રી – થિયરી
- ફાર્મસીમાં કોમ્પ્યુટર એપ્લિકેશન્સ – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ભૌતિક ફાર્માસ્યુટિકસ – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- ફાર્માસ્યુટિકલ એન્જિનિયરિંગ
- ઔષધીય રસાયણશાસ્ત્ર – સિદ્ધાંત અને વ્યવહારુ
- ઔદ્યોગિક ફાર્મસી – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- હર્બલ ડ્રગ ટેકનોલોજી – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- વિશ્લેષણની ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટલ મેથડ – થિયરી અને પ્રેક્ટિકલ
- બાયોસ્ટેટિસ્ટિક્સ એન્ડ રિસર્ચ મેથોડોલોજી – થિયરી
- સામાજિક અને નિવારક ફાર્મસી – સિદ્ધાંત
- ફાર્માસ્યુટિકલ માર્કેટિંગ – થિયરી
- ફાર્માસ્યુટિકલ રેગ્યુલેટરી સાયન્સ – થિયરી
- કોસ્મેટિક સાયન્સ – થિયરી
- એડવાન્સ્ડ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટલ ટેક્નિક – થિયરી
- પ્રોજેક્ટ/થીસીસ વર્ક
માસ્ટર્સ ઓફ ફાર્મસી (એમ.ફાર્મ) એ 2 વર્ષનો, 4 સેમેસ્ટરનો અભ્યાસક્રમ છે. મુખ્ય શાખાઓ જેમાં એમ.ફાર્મ કરી શકાય છે તે નીચે મુજબ છે:
- ફાર્માસ્યુટિક્સ
- નોવેલ ડ્રગ ડિલિવરી સિસ્ટમ્સ
- ફાર્માસ્યુટિકલ વિશ્લેષણ
- ગુણવત્તા ખાતરી
- ઔષધીય રસાયણશાસ્ત્ર
- ફાર્માકોલોજી
- ફાર્માકોગ્નોસી/હર્બલ ડ્રગ ટેકનોલોજી
- નિયમનકારી બાબતો
આ પછી પસંદ કરેલા વિષય સાથે ફૂલ-ટાઈમ કે પાર્ટ-ટાઈમ ડોક્ટરલ/પોસ્ટ-ડોક્ટરલ પ્રોગ્રામ્સ પણ કરી શકાય છે. ડી. ફાર્મસી (ડૉક્ટર ઑફ ફાર્મસી) પણ ફાર્મસીની વિકસતી શાખા છે. તે રીતે 6 વર્ષનો અભ્યાસક્રમ છે જેમાં 5 વર્ષનો શિક્ષણ અભ્યાસક્રમ, પછી 1 વર્ષનો ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીમાં ઇન્ટર્નશિપનો સમાવેશ થાય છે.
બી.ફાર્મ. પછી એમ.ફાર્મ.માં પ્રવેશ માટે ઉમેદવારે રાષ્ટ્રીય સ્તરની પ્રવેશ પરીક્ષા, ગ્રેજ્યુએટ ફાર્મસી એપ્ટિટ્યુડ ટેસ્ટ (GPAT) પાસ કરવી પડે છે. GPAT એ ત્રણ કલાકની કોમ્પ્યુટર આધારિત ઓનલાઈન ટેસ્ટ છે. GPAT સ્કોર ના આધારે કેટલીક શિષ્યવૃત્તિઓ અને ₹12,500/- સુધી સ્ટાઈપેન્ડની નાણાકીય સહાય પણ મળી શકે છે. ગુજરાતમાં બી.ફાર્મ. માટેની નામાંકિત કોલેજોની યાદી નીચે આપેલ છે.
પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ અભ્યાસક્રમો (એમ.ફાર્મ.) અને ડોક્ટરલ/પોસ્ટ-ડોક્ટરલ અભ્યાસક્રમો માટે NIPER (નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફાર્માસ્યુટિકલ એજ્યુકેશન એન્ડ રિસર્ચ) સંસ્થાઓ ભારતમાં ફાર્મસી વિજ્ઞાનની સૌથી પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓ છે. ભારતમાં 7 NIPER સંસ્થાઓ છે અને તેમની યાદી નીચે આપેલ છે.
ફાર્મસીમાં સ્નાતક અથવા ઉચ્ચ શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા પછી ખાનગી તેમજ સરકારી ક્ષેત્રોમાં નોકરીની ઘણી તકો છે.
ફાર્મસી પસંદ કર્યા પછી મુખ્ય કારકિર્દી વિકલ્પો નીચે મુજબ છે:
- ફાર્માસ્યુટિકલ/કોસ્મેસ્યુટિકલ કંપનીઓમાં સંશોધન અને વિકાસ (R&D) વૈજ્ઞાનિકની નોકરી
- ડ્રગ ઇન્સ્પેક્ટર (UPSC પરીક્ષાઓ પાસ કર્યા પછી)
- ફાર્માસ્યુટિકલ માર્કેટિંગ નોકરીઓ
- પેથોલોજીકલ લેબ સાયન્ટીસ્ટ
- આરોગ્ય નિરીક્ષકો
- ફાર્માસિસ્ટ/હોલસેલર
ગુજરાત રાજ્યમાંથી ફાર્મસી સ્નાતકને ફાર્માસિસ્ટનું લાઇસન્સ મેળવવા માટે ગુજરાત રાજ્ય ફાર્મસી કાઉન્સિલ (GSPC) સાથે નોંધણી કરાવવી પડે છે, ત્યારપછી વ્યક્તિ ગુજરાતમાં કોઈપણ ફાર્મસી સ્ટોરમાં લાઇસન્સ પ્રાપ્ત ફાર્માસિસ્ટ તરીકે કામ કરી શકે છે.
મારો સંક્ષિપ્તમાં પરિચય આપવા માટે: હું ફોરમ ત્રિવેદી, અમદાવાદના બેક્સટર ફાર્માસ્યુટિકલ્સ ઈન્ડિયા પ્રાઈવેટ લિમિટેડમાં રેગ્યુલેટરી અફેર્સ એસોસિયેટ તરીકે કામ કરું છું. હું ભાવનગરના પ્રો.ધર્મેન્દ્ર ધીરજલાલ ત્રિવેદી અને શ્રીમતી મીના ત્રિવેદીની પુત્રી છું. મેં મારો (10+2) અભ્યાસ અંબુજા વિદ્યા નિકેતન, અંબુજાનગરમાં કર્યો છે. મેં મારું બી.ફાર્મ. અને એમ.ફાર્મ. (રેગ્યુલેટરી અફેર્સ અને ક્વોલિટી એશ્યોરન્સમાં) ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ ફાર્મસી, નિરમા યુનિવર્સિટી, અમદાવાદમાંથી કર્યું છે. એમ.ફાર્મ. દરમિયાન મેં ગ્લેનમાર્ક ફાર્માસ્યુટિકલ્સ લિમિટેડ, મુંબઈમાં ઔદ્યોગિક પ્રોજેક્ટ અને તાલીમ લીધી હતી. ત્યાર બાદ મેં ટોરેન્ટ ફાર્માસ્યુટિકલ્સ લિમિટેડ, અમદાવાદ અને સિરી રિસર્ચ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ (યુકે સબસિડિયરી), વડોદરા જેવી ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓમાં રેગ્યુલેટરી અફેર્સ એક્ઝિક્યુટિવ તરીકે કામ કર્યું છું. મારી જવાબદારીઓમાં મુખ્યત્વે વૈશ્વિક સ્તરે વેચાતી ઉચ્ચ ગુણવત્તાની દવાઓના નિર્માણ માટે આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો અને નિયમોનો અમલ કરવાનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં વિવિધ દવાઓના માર્કેટિંગ અધિકૃતતાઓ અને મંજૂરી પછી તેમના જીવનચક્ર સંચાલન માટે ડોઝિયર તૈયાર કરવાનો સમાવેશ થાય છે. વધુ માહિતી માટે, તમે નીચે દર્શાવેલ સંપર્ક વિગતો પર મારો સંપર્ક કરી શકો છો: મોબાઈલ નંબર: +91 95123 88906, ઈ-મેલ: foramtrivedi14@gmail.com.
ગુજરાતમાં ફાર્મસી અભ્યાસક્રમો ઓફર કરતી પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓની યાદી:
- ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફાર્મસી નિરમા યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ
- મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટી, વડોદરા
- એલ.એમ. કોલેજ ઓફ ફાર્મસી, અમદાવાદ
- બી.કે.મોદી સરકારી ફાર્મસી કોલેજ, રાજકોટ
- સાલ (એસ.એ.એલ.) ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફાર્મસી, અમદાવાદ
- કે.બી. ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફાર્માસ્યુટિકલ એજ્યુકેશન એન્ડ રિસર્ચ, ગાંધીનગર (KBIPER)
- પારુલ ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ ફાર્મસી, વડોદરા
- સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, રાજકોટ
- રમણભાઈ પટેલ કોલેજ ઓફ ફાર્મસી, ચાંગા (આણંદ)
- સરસ્વતી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફાર્માસ્યુટિકલ સાયન્સ, ગાંધીનગર
- એલ.જે. ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફાર્મસી, અમદાવાદ
- પાયોનિયર ફાર્મસી ડિગ્રી કોલેજ, વડોદરા
- માલીબા ફાર્મસી કોલેજ, તરસાડી (સુરત)
- શ્રીમતી બી.એન.બી. સ્વામિનારાયણ ફાર્મસી કોલેજ, સલવાવ (વાપી)
- બાબરીયા ઇન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ ફાર્મસી, વડોદરા
- આણંદ ફાર્મસી કોલેજ, આણંદ
ભારતમાં NIPER સંસ્થાઓની યાદી:
- NIPER, સાહિબઝાદા અજીત સિંહ નગર, મોહાલી (ચંડીગઢ), પંજાબ
- NIPER, અમદાવાદ, ગુજરાત
- NIPER, હાજીપુર, બિહાર
- NIPER, હૈદરાબાદ, તેલંગાણા
- NIPER, કોલકાતા, પશ્ચિમ બંગાળ
- NIPER, ગુવાહાટી, આસામ
- NIPER, રાયબરેલી, ઉત્તર પ્રદેશ
